تبخیر و تغییر رژیم باد دو عامل مهم کاهش تراز آب خزر
به گزارش آبیاری، مطالعات محققان حوزه دریای خزر نشان داده است آبدهی رود ولگا بیشترین اثر را در تراز دریای خزر دارد و این در شرایطی است که روند سدسازی از ۴۰ سال قبل در روسیه متوقف شده، ولی در سایر کشورهای حوزه خزر ادامه دارد و آن چه که باعث کاهش تراز آب خزر شده، تبخیر و گرمایش جهانی است.
به گزارش آبیاری به نقل از ایسنا دکتر حمید علیزاده لاهیجانی، استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی امروز در سمینار روز ملی دریای کاسپین (خزر) که توسط پژوهشکده علوم زمین سازمان زمین شناسی ایران برگزار شد، به تاریخچه نوسان تراز آب دریای خزر و بازخوردهای زیست محیطی آن پرداخت و اظهار داشت: حوضه آبریز دریای خزر در روسیه، ایران، جمهوری آذربایجان، قزاقستان، ترکمنستان و اندکی در گرجستان و ارمنستان و ترکیه است و این حوضه یخچال عمده ای ندارد و بیشتر در ارتفاعات البرز و قزاقستان است. در رابطه با یخچال های البرز اطلاعاتی ندیدم، ولی یخچال های قزاقستان با حجم ۴۰ کیلومتر مکعب است که اگر ذوب شوند، حدود ۴۰ کیلومتر مکعب آب تولید خواهند کرد.
وی ادامه داد: خزر ارتباط هیدرولوژیکی با دریاها و اقیانوس ها ندارد، هر چند که در گذشته داشته است و از طرفی حدود ۳۵ درصد حوضه آبریز خزر بیابانی است، به این معنا که در سمت شرق و شمال شرقی و بخشی از حوضه ولگا و قفقاز رودخانه ای وجود ندارد.
علیزاده، میزان آبدهی رود ولگا بعنوان بزرگترین رود منتهی به خزر را ۲۵۲ کیلومتر مکعب دانست و خاطرنشان کرد: میزان آبدهی سفید رود ۱.۵ تا ۲ کیلومتر مکعب است که بخش زیادی از آب این رود صرف امور کشاورزی می شود. به این نکته باید توجه گردد که تراز آب خزر عموما وابسته به ورودی و خروجی آب است. بخش ورودی خزر عموما از راه آبدهی رودخانه ای آن هم از رود ولگا و بارش و بخش خروجی خزر در ارتباط با تبخیر است.
این استاد پژوهشگاه اقیانوس شناسی و علوم جوی ضمن اشاره به بعضی از نظریه ها در زمینه از دست رفتن آب خزر از راه آب های زیرزمینی، با تکیه بر این که اندازه گیری ها و دانش زمین شناسی ما این نظریه را نشان نمی دهد و خروجی آب از خزر تنها از راه فرآیند تبخیر است. ازاین رو دو عامل میزان ورودی آب ولگا و تبخیر در سطح تراز آب خزر اثرگذار و تعیین کننده است.
وی ضمن اشاره به منحنی تراز آب خزر بر مبنای داده های ایستگاه باکو با اشاره به اینکه این بخش از داده ها و منحنی های در ارتباط با آن حاصل ۳۰ سال همکاری منطقه ای بین سازمان های ۵ کشور ساحلی خزر است، افزود: علاوه بر این داده ها و داده های ماهواره ای، نشان داده است که تزار آب خزر روند کاهنده دارد و هیچ روند معکوسی دیده نمی گردد. دریای خزر، دریای بسیار بزرگ است که از نظر زمین شناسی خصوصیت های اقیانوسی دارد و از نظر آب شناسی، یک اقیانوس کوچک به شمار می رود؛ ازاین رو این گونه نیست که خزر تنها با گرم شدن آب، میزان تبخیر آن هم افزایش یابد و یا با مصرف بیشتر آب، تراز آب کاهش پیدا کند.
خزر و سدسازی
استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی با تکیه بر این که حیات خزر بر میزان آب دهی رود ولگا و بارش ها است، تصریح کرد: سدهایی که بر روی حوضه های خزر ساخته شده، از دهه ۵۰ میلادی شروع شده اند و حدودا بر روی همه رودهای بزرگ خزر، سد راه اندازی شده و دراین میان تعداد سدهای راه اندازی شده بر روی رود ولگا به تنهایی بیشترین اهمیت را در تراز دریای خزر دارد و پس از آن سدهای "کورا" (بزرگترین رود در منطقه قفقاز) در این حوضه اهمیت دارد.
علیزاده با اشاره به اینکه سدهای راه اندازی شده بر رودهای ایران بسیار کوچک هستند، خاطرنشان کرد: حجم اولیه سدهای ولگا ۱۷۵ کیلومتر مکعب و حجم اولیه سدهای رود کورا ۲۵.۵ کیلومتر مکعب بوده که در مقایسه با سد سفیدرود بعنوان بزرگترین سد حوضه آبریز خزر در ایران که در زمان ساخت حجم مخزن آن ۱.۸ کیلومتر مکعب بوده است، حجم اولیه همه سدها ۲۱۲ کیلومتر مکعب ارزیابی شده است.
وی با با اشاره به اینکه دراین میان حجم مفید سد رود ولگا به ۸۰ کیلومتر مکعب رسیده، چون با رسوب پر شده است، اضافه کرد: حجم سدهای کورا به ۱۴ کیلومتر مکعب و حجم مفید کل سدهای حوضه خزر به ۱۰۲ کیلومتر مکعب رسیده، ضمن آنکه مصرف آب در حوضه آبریز خزر بین ۴۳ تا ۵۵ کیلومتر مکعب در سال است.
علیزاده افزود: در انتها دوران شوروی مصرف آب ۵۵ کیلومتر مکعب در سال یعنی بیشتر مصرف در حوزه ولگا بود، ولی پس از فروپاشی، آب مجانی برای کشاورزی عرضه نشد؛ ازاین رو مصرف آب کاهش پیدا کرد. با افزایش بازدهی مصرف و پولی شدن آب، مصرف آب در حوضه ولگا کاهش پیدا کرد، ولی در حوزه خزر جنوبی که شامل کشورهای جمهوری آذربایجان، ترکمنستان، ایران و بالادست رود کورا شامل ترکیه و ارمنستان و گرجستان است، هنوز طراحی و ساخت سد وجود دارد و در ترکیه هم این روند ادامه دارد و این در شرایطی است که در حوزه ولگا در ۴۰ سال گذشته هیچ سدی ساخته نشده است.
طرح انتقال آب خزر از گذشته تا حال
استاد پژوهشگاه ملی اقیانوس شناسی و علوم جوی، طرح انتقال آب را یکی از طرح های بزرگ در شوروی سابق در دهه ۷۰ میلادی دانست که طرح های اولیه آن به دهه ۲۰ تا ۳۰ میلادی برمی گردد و اظهار داشت: در آن زمام شوروی می خواست با انتقال آب، بخشی از شمال شرقی خزر را جدا کنند. این طرح در دهه ۲۰ و ۳۰ به علت وقوع جنگ جهانی انجام نشد و پس از جنگ جهانی، اولویت های شوروی به سمت توسعه کانال های کشتیرانی و سدسازی روی ولگا تغییر یافت.
وی افزود: در این طرح به صورت دقیق کلیه محاسبات مهندسی انجام شده بود که در کجاها احتیاج به حفر تونل و چه میزان احتیاج به خاکبرداری است و چه میزان تاسیسات هیدرولیکی نیاز دارد، ولی این طرح به دو دلیل لغو شد؛ یکی زیست محیطی و دلیل دیگر اقتصادی. این طرح با مخالفت جهانی برای طرح انتقال آب و اقتصاد ضعیف شوروی سبب شد طرح مسکوت بماند و خیلی از اساتید طراح این طرح، تنزل درجه یافتند؛ ازاین رو این طرح هیچ وقت اجرایی نشد.
علیزاده افزود: در آن زمان شوروی درصدد بود با اجرای طرح انتقال آب، سیستم یکپارچه ای را تهیه نماید که هر جا آب کم بود، تبادل آب صورت گیرد؛ چون که در آن زمان تراز کاهشی آب برای ما زیاد محسوس نبود، ولی بعضی از بنادر شوروی غیر قابل استفاده شدند.
تبخیر زیاد خزر
علیزاده، تبخیر را از علل مهم کاهش تراز آب در خزر دانست و اظهار داشت: بر مبنای تحقیقات جدید تیم تحقیقاتی با حضور پژوهشگران ایرانی، روسی و آلمانی، تغییر رژیم باد یکی از علل افزایش تبخیر در این منطقه است. تنها گرم شدن آب به خودی خود شاید بتواند بر روی دریاچه ارومیه اثرگذار باشد، ولی برای دریایی مانند خزر کافی نیست؛ چون که وقتی آب تبخیر می شود، منطقه به سطح اشباع شدن در سطح می رسد و این رطوبت بوجود آمده ناشی از تبخیر با استفاده از یک سیستم جوی به آسیای میانه هدایت می شود و این روند باعث تشدید شدن تبخیر در خزر می شود. این فرآیند از سال ۱۹۹۶ دیده شده و تابحال این روند تغییر نیافته و هم اکنون رژیم تغییر تراز آب روند کاهنده دارد.
علیزاده با تکیه بر این که تالاب های ایران در افزایش و یا کاهش تراز آب خزر بیشترین تأثیر را دارند، اظهار داشت: بعضی از تالاب های کنوانسیون رامسر شامل تالاب انزلی، بوجاق، امیرکلا، خلیج گرگان، میانکاله و گمیشان با زمینهای کشاورزی مراکز جمعیتی، صنعتی و شهری محاصره شده اند و این امر بیشترین فشار را به تالاب ها وارد کرده است، ضمن آنکه کاهش و تغییر تراز خزر هم بیشترین اثر را بر آنها دارد، بگونه ای که تالاب گمیشان درحال خشک شدن است. از طرفی کاهش تراز آب کمترین اثر را بر روی رود ولگا دارد.
به نقل از ایشان، بر مبنای مطالعات، وقتی تراز آب تا ۳ متر تغییر می کند، تالاب های ولگا نه خیلی بزرگ می شوند و نه خیلی کوچک، چون حجم آب رود ولگا به اندازه ای است که هم کاهش تراز آب خزر را پوشش می دهد و هم افزایش تراز آب را.
منبع: آبیاری
مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب